दिवसभर एसटी चालवून रात्री स्टेज गाजवणारे सुधीर कलिंगण खऱ्या अर्थाने दशावतराचे लोकराजा होते…
दशावतार ही फक्त कोकणचीच नाही, तर सगळ्या महाराष्ट्राच्या कलाविश्वाची शान. रात्रीच्या अंधारात, पांढऱ्या-पिवळ्या बल्बच्या प्रकाशात ढोलकीवर पडलेली थाप ऐकू येते आणि अंगावर सरसरुन काटा येतो. अंगावरच्या त्या काट्याला स्टेजवरचं दृश्य आणखी मोहवून टाकतं. स्टेजवर आलेला गणपती, कलाकारांचे अवतार, त्यांचा रात्रभर घुमणारा नाद… म्हणजेच परंपरा जपणारा दशावतार. तब्बल ८०० वर्षांचा इतिहास असणारी ही दशावताराची परंपरा आजही महाराष्ट्राच्या कलाविश्वाचा मानबिंदू आहे.
दशावतार कलेचे लोकराजा म्हणून शिवराम उर्फ सुधीर कलिंगण हे नाव पूर्ण महाराष्ट्रात प्रसिद्ध. दशावतार कलेला वेगळ्या उंचीवर नेऊन ठेवणाऱ्या सुधीर कलिंगण यांचं सोमवारी वयाच्या ४९ व्या वर्षी निधन झालं. त्यांच्या कारकिर्दीची झलक बघणं आणि दखल घेणं तितकंच महत्त्वाचं आहे…
कोकणात दशावतार करणाऱ्या पूर्वीपासून चालत आलेल्या ९ पार्ट्या होता. सुधीर कलिंगण यांच्या वडिलांनी म्हणजेच बाबी कलिंगण यांनी १९८६ मध्ये स्वतःची दशावतार पार्टी सुरू केली. कधीकाळी हमाल म्हणून काम करणाऱ्या कलिंगण यांच्या वडिलांनी स्वतःची श्री कलेश्वर दशावतार नाट्य कंपनी सुरू केली. साहजिकच सुधीर यांनाही लहानपणापासून कलेचा लळा लागला, वयाच्या नवव्या वर्षी त्यांनी स्टेजवर पाऊल टाकलं. वनराज नाटकात त्यांनी बालवनराजाचं काम केलं आणि तिथून पुढं त्यांनी ही कला फक्त जपलीच नाही, तर तिला आधुनिकतेचा साजही चढवला.
जसजसा काळ पुढं सरकत गेला, तसतशी प्रेक्षकांकडून दशावतार नाटकांमध्ये आणखी आधुनिकता यावी, परंपरेसोबतच काही नवं पाहायला मिळालं अशी मागणी होऊ लागली. सुधीर कलिंगण यांनी हे हेरलं आणि दशावताराला विनोदाचा हलकासा तडका दिला, सोबतच ट्रिक सीन्सचा वापरही वाढवला.
सुधीर कलिंगण यांनी अनेक नाटकांमध्ये राजाची भूमिका साकारली. त्यांच्या या भूमिका इतक्या लोकप्रिय होत्या की, यामुळेच त्यांना लोकराजा हे नाव पडलं. तात्यांच्या घराच्या पाटीवर त्यांच्या नावाआधी लिहिलेली नटसम्राट ही उपाधीही त्यांचं कलेवरचं प्रभुत्व सांगणारी होती.
स्वतः कला सादर करुन किंवा स्वतःच्या पार्टीच्या सादरीकरणात बदल करुन सुधीर थांबले नाहीत, ही परंपरा पुढे चालवणाऱ्या नव्या पिढीला त्यांनी वेळोवेळी मार्गदर्शन केलं. दशावतारी राजाचं काम करण्यासोबतच त्यांनी अनेकदा स्त्री पात्रंही तेवढ्याच खुबीनं साकारलं.
दशावतारी नाटकं ही रात्र रात्र चालतात. साहजिकच प्रवासाचा ताण आणि जागरण सहन करावं लागतं. यातून दमदार सादरीकरण करणं म्हणजे कस लागायचं काम. हे सगळं सांभाळून सुधीर कलिंगण एसटी महामंडळामध्ये चालक म्हणून कार्यरत होते. कामाचा ताण, जागरण, कलेची आवड या गोष्टींमुळं त्यांनी आपल्या कर्तव्याकडे दुर्लक्ष केलं नाही हे विशेष.
सकाळी एसटीचं स्टेअरिंग हातात असणारा माणूस, रात्री आपल्या कलेच्या जोरावर प्रेक्षकांना मोहित करुन टाकायचा.
कलिंगण यांना आपल्या कारकिर्दीत अनेक पुरस्कार मिळाले. मात्र त्यांच्यासाठी सिंधुरत्न कलाभूषण हा पुरस्कार फार जिव्हाळ्याचा आहे. त्यांनी एका मुलाखतीत सांगितलं होतं की, ”त्या पुरस्कारासाठी जवळपास २८ हजार नामांकनं आली होती. भजनकऱ्यांपासून ते बाहुलीचे खेळ करणाऱ्यांपर्यंत अनेक जण त्यात होते. मात्र लोकांचा पाठिंबा आणि प्रेम यामुळं मला हा सन्मान मिळाला.”
दशावताराला ग्लॅमर मिळवून देण्यातही त्यांचा मोठा वाटा होता. दिवंगत दिग्दर्शिका सुमित्रा भावे यांच्या ‘घो मला असला हवा’ या चित्रपटात कलिंगण यांच्या श्री कलेश्वर दशावतार नाट्य कंपनीनं काम केलं होतं. यामुळं दशावतारातल्या अनेक कलाकारांना सिनेसृष्टीची वाट मोकळी करुन दिली.
राजाच्या भूमिका करुन आदर्श राजाप्रमाणंच त्यांनी अनेकांना मार्गदर्शन केलं आणि खऱ्या अर्थानं लोकराजा बनत, दशावताराची परंपरा सुरू ठेवण्यात मोलाची भूमिका बजावली. त्यांच्या निधनानं कलाक्षेत्रातून हळहळ व्यक्त केली जात आहे.
हे ही वाच भिडू:
- वैशिष्ट्यपूर्ण मानसिश्वराचा दशावतार…!!!
- आणि बंद पडत असलेलं वस्त्रहरण नाटक हाऊसफुलचा बोर्ड घेऊन पुन्हा नव्याने उभं राहिलं.
- शिक्षकांनी परराज्यातला म्हणून चिडवल्यावर गड्यानं अख्या चंद्रपूरचा इतिहास शोधून काढला.