मिरजेच्या जोकरमुळे भारतातली सर्कस परदेशी भूमीवर धुमाकूळ घालू लागली
विदूषक किंवा जोकरचं खूप आकर्षण मनात. हॉलिवूडचा ‘द डार्क नाईट’ मधला जोकर तर अजूनही मनातून कधीकधी डोकावतो. जेव्हा लक्ष्याचा ‘एक होता विदुषक’ पाहण्यात आला तेव्हा विदुषकाच्या मुखावट्यामागे हसऱ्या चेहऱ्या पलिकडे एक वेगळं आणि काहीसं वेगळं जीवन दडलेलं आहे याची जाणीव झाली. आणि अलीकडेच ‘जोकर’ हा सिनेमा रिलीज झाला, तेव्हा परिस्थितीने दिलेल्या अफाट दुःखातून माणसाचा जोकर कसा होतो, हे अनुभवायला मिळालं.
महाराष्ट्राच्या मातीत सुध्दा एक असा विदुषक होऊन गेला जो सर्कशीत लोकांचं मनोरंजन करायचा. हा विदुषक कोणत्याही सिनेमातला नाही तर खऱ्या आयुष्यातला. या विदुषकाची कीर्ती केवळ महाराष्ट्र नाही तर संपूर्ण जगभर पसरली होती.
या विदूषकाचे नाव बंडोपंत देवल.
सर्कशीचा इतिहास तसा फार जुना आहे. प्राचीन ग्रीक आणि रोमन संस्कृतीत सर्कस सर्वप्रथम सुरू झाली असं मानतात. त्याकाळी सर्कशीचं प्रमुख आकर्षण म्हणजे घोड्यांवर बसून होणारे अनेक प्रकारचे खेळ.आणि प्राण्यांचे सामने. त्यामुळे सर्कस पाहणं ही उपस्थित लोकांसाठी एक पर्वणी असायची.
हळूहळू सर्कशीचं स्वरूप बदलत गेलं तरीही सर्कस मध्ये या प्रमुख गोष्टी हमखास असायच्या. पारंपरिक सर्कस परंपरा थोडी लोप लावून आधुनिक काळानुसार सर्कस बदलली. फिलिप अॅस्टली या परदेशी घोडेस्वाराने १७४२ साली आधुनिक सर्कशीला सुरुवात केली. अशाप्रकारे सर्कस फोफावत होती. सर्कस कलेचा जगभरात विस्तार झाला.
भारत देश जेव्हा ब्रिटिशांच्या अधिपत्याखाली तेव्हा युरोप देशातल्या अनेक सर्कस कंपनी भारतात येऊन खेळ सादर करायचे. जसं दादासाहेब फाळके यांनी ब्रिटीश सिनेमे पाहून सिनेमा बनवण्याचा ध्यास घेतला. तसंच पाश्चात्य देशांची सर्कस कला बघून भारतीयांची सुध्दा एक सर्कस असावी, असा विचार एका मराठी माणसाने केला. त्यांचं नाव विष्णुपंत छत्रे.
त्यांनी १८७८ साली सांगली येथे अस्सल भारतीय पद्धतीची छत्रे सर्कस निर्माण केली.
विष्णुपंत स्वतः उत्कृष्ट घोडेस्वार होते. त्यामुळे घोड्यांच्या सहाय्याने खेळ करणं, निरनिराळे स्टंट करणं अशा अनेक गोष्टी छत्रे अगदी कुशलतेने करायचे. १८८४ साली छत्रे यांनी अनेक युरोपीय सर्कसपटू आपल्या सर्कशीत घेतले. यानंतर छत्रे यांनी ‘ग्रँड इंडीयन सर्कस’ असं नाव सर्कशीला दिलं. आणि ही सर्कस घेऊन विष्णुपंतांनी भारतभर तसेच परदेशात दौरे काढले.
त्याकाळी विष्णुपंत छत्रे हा मराठी माणूस सर्कशीच्या माध्यमातून ब्रिटिशांना न जुमानता सर्वत्र प्रयोग करत होता.
विष्णुपंत छत्रे यांची सर्कस मोठी होत गेली. परंतु त्यांच्या सर्कशी मध्ये काम करणाऱ्या माणसांनी स्वतःची एक वेगळी सर्कस काढली. छत्रे सर्कशीत नाव मिळवलेले मिरज म्हैशाळचे बाबासाहेब देवल यांनी आपल्या भावांच्यासोबत १८९५ साली स्वतःची नवी सर्कस काढली.
मोठ्या मनाच्या विष्णुपंतांनी बाबासाहेबांना सांगितले की नवीन सर्कस काढतोयस तर आपल्या सर्कस चा जुना तंबू घेऊन जा,आणि अशा तऱ्हेने छत्रे सर्कसचा जुना तंबू घेऊन नवीन देवल सर्कस ची सुरुवात झाली.
सर्कसच्या सुरुवातीला बाबसाहेबांबरोबर होते धाकटे तिन्ही बंधू आणि म्हैसाळ मधील सवंगडी. खरंतर बाबासाहेब सोडले तर इतर सर्व लोकांना सर्कस मधील कोणतीच कला अवगत नव्हती पण अवघ्या काही दिवसांतच या लोकांमधूनच विविध खेळ दाखवणाऱ्या कलाकारांचा संच बाबासाहेबांनी तयार करून दाखवला.
देवल सर्कस या नावाने ही सर्कस त्यावेळी सर्वत्र मशहूर झाली. पुढे ‘ग्रेट इंडियन सर्कस’ म्हणून या सर्कसची जगभरात ख्याती झाली. भव्य दिव्य तामझाम, चित्तथरारक खेळ, सफाईदार कसरती अशी या सर्कशीची वैशिष्ट्य होती.
या सर्कशीचं प्रमुख आकर्षण म्हणजे काशिनाथ सखाराम उर्फ बंडोपंत देवल.
असं म्हणू शकतो, की बंडोपंत देवल एकट्याच्या जोरावर देवल सर्कस रंजक करायचे. याला कारण असं त्यांनी रंगवलेला विदुषक. बंडोपंत असा फर्मास विदुषक उभा करायचे, की त्यांचा विदुषक पाहायला देवल सर्कस मध्ये गर्दी व्हायची. वयाच्या ११ व्या वर्षापासून बंडोपंत सर्कशीत काम करत होते. त्यांचे काका बाबासाहेब देवल यांच्यापासून त्यांना या कलेतल्या अनेक छोट्या छोट्या गोष्टी कळून आल्या.
बंडोपंतांनी सिंगापूर, अफगाणिस्तान, मद्रास, मैसूर येथे सर्कशीचे दौरे केले. निजामाच्या दरबारात त्यांनी सादरीकरण केलं.
ज्याकाळात भारतातल्या इतर सर्कसी बैलगाडीतून प्रवास करायच्या त्याकाळी देवल सर्कस परदेशी भूमीवर धुमाकूळ घालत होती.
बंडोपंत देवल यांच्या विदूषकाचं नाव सर्वदूर पसरलं होतं. एकदा मिरजेला स्वातंत्र्यवीर सावरकर खास बंडोपंतांना भेटण्यासाठी आले होते. तो काळ मराठी संगीत नाटकांसाठी आणि सर्कशीं साठी एक सुवर्णकाळ होता. मराठी संगीत नाटकांच्या जशा अनेक कंपनी होत्या. तसंच सर्कस कलेमध्ये सुद्धा अनेक कंपनी असून लोकांचं मनोरंजन करायच्या.
दुसऱ्या महायुद्धाची मोठी झळ सर्कस कंपन्यांना बसली. यामध्ये देवल सर्कसला सुद्धा उतरती कळा लागली. पुढे महात्मा गांधींच्या हत्येनंतर जाळपोळ आणि सगळीकडे लुटालूट सुरू झाली. याचा परिणाम देवल सर्कस वर सुद्धा झाला. काही अज्ञात माणसांनी देवल सर्कसची मोठ्या प्रमाणात लूट केली.
या सगळ्यांमध्ये लोकांच्या मनात सिनेमा पाहण्यासाठी वेड वाढू लागले. यामुळे सर्कस आणि संगीत नाटक कंपनी अक्षरशः डबघाईला आल्या. बंडोपंत देवल यांनी रंगवलेला विदुषक पाहायला जी गर्दी आधी व्हायची, ती गर्दी ओसरली. सर्कशीच्या तंबूत शुकशुकाट झाला. आणि अखेर १९५७ झाली देवल सर्कस म्हणजेच ग्रेट इंडियन सर्कस वर अखेरचा पडला पडला.
बंडोपंत देवल पेन्सिल पोर्ट्रेट नितीन आपटे (मिरज )
हे ही वाच भिडू.
- मराठी माणसाने १८९० साली सर्कस काढली होती.
- टाटांनी बदला म्हणून जग्वार कंपनी घेतली तसच छत्रेंनी बदला म्हणून विल्सनची सर्कस घेतली
- राजाने येताना भोपळा आणला आणि मिरजकरांनी त्याचा सतार बनवून गावाला प्रसिद्ध केलं..
- बाजारात स्टूल टाकून पेशंट तपासणाऱ्या डॉक्टरने दादांच्या उमेदवाराला आमदारकीला पाडलं