राजकारणी लोकांच्या नादी न लागता स्वतः भाजीपाला विकून भव्य हॉस्पिटल उभारलं…

बंगालमध्ये १९४३ मध्ये भीषण दुष्काळ पडला होता. यामध्ये मोठ्या प्रमाणात लोकांना जीव गमवावा लागला होता. याच काळात एका चिमुरडीने डोळे उघडले. दुष्काळासारख्या संकटात ती मोठी झाली. तिचं लग्न झालं तेव्हा ती अवघ्या १२ वर्षांची असावी. लग्नानंतर ती चांगलं आयुष्य जगू लागली होती की वयाच्या २३ व्या वर्षी तिचा नवरा वारला. कारण होतं गरिबी!

किंबहुना तिच्याकडे पुरेसे पैसे नव्हते की ती आपल्या पतीवर उपचार करू शकेल. नवऱ्याची साथ सोडल्यानंतर स्त्रिया सहसा कुटुंबातील इतर लोकांवर अवलंबून असतात, परंतु त्या मुलीने दुसरा मार्ग निवडला. हा दुसरा मार्ग होता, स्वावलंबी होण्यासाठी, त्यांनी भाजीपाला विकण्यास सुरुवात केली आणि नंतर गरिबांसाठी मसिहा म्हणून उदयास आली.

सध्या त्यांना ‘गरीबांचा मसिहा’ म्हटले जात असल्याने, त्या या टप्प्यावर कशी पोहोचली हे जाणून घेणे जास्त इंटरेस्टिंग आहे – दुष्काळात जन्म आणि वयाच्या 12 व्या वर्षी सुभाषिणीने लग्न केले. 

१९४३ मध्ये बंगालमधील भीषण दुष्काळात सुभाषिनी यांचा जन्म झाला. त्याला एकूण 14 भावंडे होती, त्यापैकी सात भाऊ उपासमारीत मरण पावले. वडील शेतकरी होते, पण त्यांच्याकडे एवढी जमीन नव्हती की ते डाळ आणि भाकरीच्या पलीकडे कधीच विचार करू शकत नाहीत.

तत्कालीन दुष्काळाने वरून त्याचे कंबरडे मोडले होते. वडिलांची शेती सोडून त्याला मोलमजुरी करावी लागली. अशातच कुटुंबाचे पोट वाढत होते. अशा परिस्थितीत सुभाषिनीचं शाळेत जाणे तर दूरच, तिच्या सामान्य गरजाही पूर्ण होऊ शकल्या नाहीत. तिच्या वडिलांनी तिचे लग्न हंसपुकुर गावात राहणाऱ्या ‘चंद्र मिस्त्री’ नावाच्या शेतमजुराशी केले तेव्हा ती 12 वर्षांची होती.

अशातच सुभाषिनी तिच्या माहेरून सासरच्या घरी आली. त्याचे आयुष्य पूर्णपणे बदलून गेले होते. फक्त बदलली नाही तर त्यांची परिस्थिती. वडिलांच्या घराप्रमाणेच नवऱ्याच्या घरातही गरिबीने तळ ठोकला होता. 

वयाच्या 21 व्या वर्षी ती एक मुलगी आणि तीन मुलांची आई झाली. हा तो काळ होता जेव्हा सुभाषिनीचं आयुष्य पुन्हा रुळावर येत होतं. तिला चांगले दिवस येणार आहेत असे वाटत होते, मग अचानक एके दिवशी तिच्या पतीचा आजारपणामुळे मृत्यू झाला.

असे म्हटले जाते की त्यांच्या पतीला गॅस्ट्रोएन्टेरिटिसचा किरकोळ आजार होता, जो त्यावेळी देखील शक्य होता. पण, तिच्या पतीची तब्येत बिघडल्यावर, ती त्याच्यासोबत घर सोडून निघून गेल्यावर, गावात हॉस्पिटल नसल्यामुळे तिला इकडे तिकडे भटकावं लागतं. कसे तरी, ती आपल्या पतीला शहरातील सरकारी रुग्णालयात घेऊन गेली, जिथे डॉक्टरांनी उपचारासाठी प्रथम पैसे मागितले.

अचानक पैसे उभे करणे म्हणजे गरिबीने पिचलेल्या मिस्त्री यांच्यासाठी मोठा डोंगर फोडण्यासारखे होते.

तिने खूप प्रयत्न केले, पण पैसे जमवता आले नाहीत. परिस्थिती अशी होती की तिच्या पतीवर उपचार होऊ शकले नाहीत आणि तिच्या पतीने डोळे मिटले. अशा प्रकारे वयाच्या २३ व्या वर्षी ती विधवा झाली. या घटनेने सुभाषिनी आतून हादरल्या. पतीच्या निधनानंतर चार मुलांचे संगोपन करण्याची मोठी जबाबदारी तिच्या खांद्यावर आली.

सुभाषिनी मिस्त्री यांना आयुष्यात इतक्या आव्हानांना सामोरे जावे लागले की त्या कधीच आयुष्य जगू शकल्या नाहीत.

ती शिकलेली नव्हती, पण तिच मनं नव्या जोमाने लढण्यासाठी तयार होतं. तिने स्वतःशी निश्चय केला की ती कोणत्याही किंमतीत हार मानणार नाही आणि आपल्या कुटुंबासाठी आणि समाजासाठी पुढे जाईल. त्यासाठी त्यांनी रात्रंदिवस एक करून स्वतःला पूर्णपणे कामात झोकून दिलं. असे असूनही घराचा खर्च भागत नसल्याने दोन मुलांना अनाथाश्रमात ठेवण्यात आले. त्यांच्या चार मुलांमध्ये त्यांना ‘अजोय’ हा चांगलाच होतकरू असल्याचं आढळले, जर त्याने शिक्षण घेतले तर त्याचे नाव पुढे चांगलं  होईल असा विचार त्यांच्या मनात आला.

मग काय, अजॉयच्या अभ्यासाकडे त्यांनी लक्ष दिलं. त्याचवेळी त्यांनी मुलगा अजॉय याला वाचन-लेखन करून डॉक्टर होण्यासाठी प्रोत्साहन दिले. सुभाषिनी मिस्त्री यांचा संकल्प असा होता की त्या त्यांच्या हंसपुकुर या गावात एक रुग्णालय बांधतील, ज्यामध्ये त्यांच्यासारख्या गरीब लोकांना मोफत उपचार मिळतील.

भाजी विकून नवा प्रवास सुरू केला. हॉस्पिटल बांधणे इतकं सोपं नव्हतं, पण सुभाषिनी मेस्त्री कुठे गप्प राहणार होत्या. जवळच असलेल्या ‘धापा’ गावात भाजीचे दुकान थाटून भाजीविक्री सुरू केली. त्यामुळे त्यांची कमाई फारशी चांगली नव्हती, त्यामुळे ती वाढवण्यासाठी त्यांनी स्वतः भाजीपाला पिकवायला सुरुवात केली. त्याची योजना कामी आली आणि त्याची कमाई वाढू लागली.

दरम्यान, तिने पोस्ट ऑफिसमध्ये आपले बचत खाते उघडले आणि त्यात बचतीचे पैसे जमा करण्यास सुरुवात केली. हे इतके दिवस चालणार नव्हते, म्हणून त्या जास्त पैशात लोकांचे बूट पॉलिश करून, इतरांच्या घरी येऊन भांडीही धुत असे. आता त्यांच्या कुटुंबाचा उदरनिर्वाह चालत होता. अजयचा अभ्यासही रुळावर होता, ते पाहून सुभाषिनीचा उत्साह वाढत गेला. मग असा काळ आला जेव्हा अजयचा अभ्यास संपण्याच्या मार्गावर होता.

दुसरीकडे, सुभाषिनी गावात हॉस्पिटल बांधण्यासाठी ती खूप मेहनत करत असल्याचे गावकऱ्यांना समजले, त्यामुळे तेही त्यांच्यासोबत या कामात गुंतले. 

लोकांसोबत गेल्यावर सुभाषिनींना जवळून सगळं स्पष्ट दिसू लागलं होतं. अखेर तो दिवसही आला, ज्यासाठी सुभाषिनी मिस्त्री दोन दशके अहोरात्र मेहनत करत होत्या. सुभाषिनी यांनी हंसपुकुर गावात 1992 मध्ये जवळच्या लोकांच्या मदतीने 10,000 रुपयांना विकत घेतलेल्या एक एकर जागेवर 1993 मध्ये तात्पुरते शेड उभारून हॉस्पिटल सुरू करण्यात केले.

या रुग्णालयाला ‘ह्युमॅनिटी हॉस्पिटल’ असे नाव देण्यात आले. ध्वनिक्षेपकाच्या साहाय्याने शहरातील डॉक्टरांना मोफत उपचार देण्याचे आवाहन करण्यात आले. यासाठी काही डॉक्टरांनी सहमती दर्शवली. रुग्णालय सुरू झाल्याच्या पहिल्याच दिवशी सुमारे २५२ रुग्णांवर मोफत उपचार करण्यात आले, ही बाब सुभाषिनींना दिलासा देणारी होती.

काही दिवस सर्व काही ठीक चालले. त्यानंतर पावसाने नवी समस्या निर्माण केली. रुग्णालयात अनेकदा पावसाचे पाणी तुंबते. त्यामुळे अनेकवेळा रुग्णांना रस्त्यावरूनच उपचार करावे लागले. याला सामोरे जाण्यासाठी अजॉय यांनी स्थानिक खासदाराकडे मदतीचे आवाहन केले. त्यांच्या प्रयत्नांना यश आले आणि रुग्णालयाच्या तात्पुरत्या शेडचे सिमेंटच्या छतामध्ये रूपांतर करण्यात आले.

1996 मध्ये बंगालचे तत्कालीन राज्यपाल के.व्ही. रघुनाथ रेड्डी यांच्या हस्ते या रुग्णालयाच्या पक्क्या इमारतीचे उद्घाटन करण्यात आले. 

त्यानंतर सुभाषिनी आणि तिच्या टीमने मागे वळून पाहिले नाही. आज ‘ह्युमॅनिटी हॉस्पिटल’ची 3 एकर जागा आहे. हे हॉस्पिटल 9,000 स्क्वेअर फूटमध्ये बांधले आहे. आता ते दुमजली झाले आहे. आजही येथे गरीबांवर मोफत उपचार केले जातात. होय, दारिद्र्यरेषेवरील लोकांकडून निश्चितपणे 10 रुपये शुल्क आकारले जाते. विशेष म्हणजे येथे सर्वात मोठी ऑपरेशन्स फक्त 5000 रुपयांमध्ये होतात.

सुभाषिनी यांचा मुलगा अजय डॉक्टर झाल्यानंतर येथे पूर्णपणे सक्रिय आहे.

26 जानेवारी 2018 रोजी देश प्रजासत्ताक दिन साजरा करत होता, तेव्हाच योग्य वेळी पण योग्य वेळी भारत सरकारने सुभाषिनी मिस्त्री यांच्या या महान कार्याचे कौतुक केले. तसेच यावेळी पद्मश्री यादीतही त्यांच्या नावाचा उल्लेख करण्यात आला. 23 मार्च 2018 हा सुभाषिनी मिस्त्री यांच्या जीवनाचा दिवस आहे, ज्यासाठी त्यांनी आयुष्यातील सर्व आव्हानांना तोंड देत राष्ट्रपती भवन गाठले.

सुभाषिनी जेव्हा राष्ट्रपती भवनात पोहोचल्या तेव्हा संपूर्ण सभागृह टाळ्यांच्या कडकडाटात गुंजले. पायात चप्पल घातलेली एक कर्तृत्ववान महिला राष्ट्रपतींच्या हस्ते पद्मश्री स्वीकारताना ते कदाचित पहिल्यांदाच पाहत होते. सुभाषिनी मिस्त्री यांची ही गोष्ट अनेक लोकांसाठी प्रेरणादायी आहे.