जगातील पहिली महिला डॉक्टर ५६ वर्ष स्त्रीत्व लपवून पुरुष बनून राहिली…

भारतातील पहिली महिला डॉक्टर कोण…?

यावर आपल्याकडे नेहमी वाद होतात. आनंदीबाई जोशी, रखमाबाई राऊत यांच्या बरोबरीने कादंबरी गांगुली यांचे नाव देखील घेतले जाते.

पण “जगातील” पहिली महिला डॉक्टर कोण..?

असे विचारलं तर सहसा आपल्याला माहीत नसते. अलेक्सा, सिरी, गुगलअसिस्टंट यांना विचारले तर एलिझाबेथ ब्लॅकवेल यांचे नाव सांगितले जाईल मात्र हे खरे नाही.

जगातील पहिली महिला डॉक्टर आहे जेम्स बॅरी

एखाद्या व्यक्तीचे आयुष्य सिनेमातील कथेपेक्षा रोमांचक असू शकेल याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे जेम्स बॅरी. स्वतःचे स्त्रीत्व लपवून, पुरुष बनून मेडिकल कॉलेजला एडमिशन मिळवले, नंतर ५६ वर्ष प्रॅक्टिस केल्यानंतर जेव्हा तिचा मृत्यू झाला तेव्हा तिचे स्त्रीत्व बाकीच्यांना कळले आपण सिनेमामध्ये अनेक वेळा स्त्री पुरुष एकमेकांच्या वेशात येताना पाहिलं असेल (खर तर लिंगबदलाचा मेकओव्हर एवढा फालतू असतो की शेंबडे पोरग पण ओळखेल)

मात्र जेम्स ५६ वर्ष स्त्रीत्व लपवून पुरुष बनून राहिला आणि मृत्यूनंतर एक दंतकथा बनून. हे खरे की पहिल्या नोंदणीकृत महिला डॉक्टर एलिझाबेथ ब्लॅकवेल याच आहेत मात्र त्यांच्या तीस वर्ष आधी मार्गारेट नावाची मुलगी डॉक्टर बनण्यासाठी जेम्स बॅरी हे नाव घेऊन मेडिकल कॉलेज मध्ये दाखल झाली होती.

तिला असे का करावे लागले…

याचे उत्तर आहे तेव्हा डॉक्टर होण्यास महिलांना अटकाव होता. तीस वर्षांनंतर खुद्द एलिझाबेथ ब्लॅकवेल यांचे अर्ज जवळजवळ सगळ्या मेडिकल कॉलेजने नाकारले होते. जिनिव्हा मेडिकल कॉलेजने देखील अट घातली की शिकत असलेल्या १५० पैकी एका विद्यार्थ्याने पण हरकत घेतली तर तिला प्रवेश नाही मिळणार. मतदान घेण्यात आले. आश्चर्य म्हणजे सर्वांनीच एकमताने तिचे स्वागत केले..

तीस वर्षांपूर्वी अर्थात अधिक प्रतिकूल परिस्थिती होती. म्हणून मार्गारेटला “चाचा ४२०” बनण्याशिवाय पर्याय नव्हता.

इंग्लंड मधील कॉर्क शहरात १७८९ साली जेरेमिहा आणि मेरी-ॲन बल्कली या जोडप्याला पहिल्या पोराच्या पाठीवर एक पोरगी झाली. तिचे नाव ठेवले मार्गारिटा. नक्की जन्म दिवस कोणता हे कुणालाच माहीत नाही. जेरेमिहाने कॉर्क मधील बाजारपेठेतील वजनकाटा कंत्राटी पद्धतीने चालवायला घेतला होता. मार्गारेटचा बाप पण उचापती आणि मोठा भाऊ जॉन पण. श्रीमंत बापाची पोर पटवण्याचा नादात लय पैसे फुंकले जॉनने.

जेरेमीहाने पण चर्चविरोधी वक्तव्य करून सगळ्यांचा रोष ओढवून घेतला. परिणामी त्याचे कंत्राट काढून घेण्यात आले. जवळ होते ते पैसे असेच उडून गेले. लोकांना टोप्या घालून जॉन परागंदा झाला..

लोकांची कर्जे चुकवली नाही म्हणून जेरेमिहाला कारावास भोगावा लागला, घरातील एक पुरुष जेल मध्ये, एक फरार. संकटाचा भडिमार मात्र अशातच मार्गारेटचा मामा त्याच्या बहिणीसाठी पुरेसे पैसे ठेऊन वारला. मार्गारेटचा मामा जेम्स बॅरी (ज्याचे नाव ती पुढे वापरणार होती) हा प्रसिद्ध चित्रकार होता.

कला महाविद्यालयात प्राध्यापक, मोठमोठ्या लोकांमध्ये उठबस होती. सरदार, उमराव लोकांशी चांगले संबंध होते. मामाने ठेवलेले पैसे मिळवण्यासाठी मायलेकींनी लंडन गाठले.. आणि तिथून पुढे मार्गारेटच्या आयुष्याला वेगळे वळण मिळाले.

त्याआधी मार्गारेटचे बालपण तसे बेरंगी… गरिबघरची पोरगी.. गावात मिळेल तेव्हढे शिकली… तारुण्याची नवलाई जेव्हा आयुष्यात रंग भरणार तेव्हा तिला जवळच्या नातलगाकडून लैंगिक अत्याचाराला सामोरे जावे लागले. (बहुतेक वेळा जवळच्या नातेवाईकांकडूनच होत असतो) घटना किती दाबली तरी निसर्ग त्याची कठोरता दाखवायला चुकत नाही..

पोरवयात मार्गारिटा एका पोरीची आई झाली.. बाळाचे नाव ठेवले ज्युलियन. मात्र पुढे तिची ओळख बाहेरच्या जगाला मार्गारेटची बहिण म्हणूनच करून देण्यात आली.

लंडनमध्ये मामा जेम्स बॅरीचे जवळचे मित्र जनरल फ्रान्सिस्को मिरांडा आणि सरदार डेव्हिड स्टुअर्ट यांचा मायलेकींशी संपर्क आला. मार्गारेटची हुशारी आणि होतकरूपणा त्यांना खूप भावला. त्यांनी मार्गारेटला शिक्षिका बनण्यासाठी प्रोत्साहन दिले..

मात्र घरचे अठरा विश्व दारिद्र्य काढायचे असेल तर त्याकाळात बेस्ट पर्याय होता सर्जन बनणे. मार्गारेटला मुलाचे रुप देऊन डॉक्टर बनवायचे ठरवले. मार्गारेट बल्कलीचे नवीन सर्वसमावेशक नाव झाले “जेम्स मिरांडा स्टुअर्ट बॅरी.” मार्गारेटच्या आयुष्यातील “स्त्रीपण” झाकले गेले.. नवीन रूप घेतलेला जेम्स बॅरी १८०९ मध्ये आईसोबत एडनबर्ग मध्ये दाखल झाला..

एडनबर्ग म्हणजे त्याकाळी वैद्यकीय शिक्षणाचे माहेरघर होते.

विशीमधला जेम्स तिथे दाखल झाला. जेम्स म्हणजे मिसरूड, आवाज न फुटलेला कोवळा, नाजूक पोरगा दिसे. हे अगदीच पौगंडावस्थेतील चिकणे पोरगे. लोकांना त्याचा संशय यायला लागला. मुलगी असेल म्हणून नाहीतर वय वाढवून सांगत आहे हा आरोप. (म्हणजे सोंग चांगले जमले होते) त्याला मेडिकल कॉलेजकडून अंतिम परीक्षेस बसण्यास मनाई करण्यात आली. मात्र डेव्हिड स्टुअर्ट यांनी आपले राजकीय वजन वापरून जेम्स साठी परिक्षेची परवानगी पदरात पाडून घेतली.

तीन वर्षात म्हणजे १८१२ साली जेम्स हा “डॉ. जेम्स” झाला. लगोलग पुढच्या वर्षात सर्जरीचा अभ्यासक्रम देखील जेम्सने पूर्ण केला.

शिक्षण पूर्ण झाले.. पण नोकरीचे काय..मूळचा प्लॅन असा होता की शिक्षण पूर्ण झाल्यावर जेम्स बॅरी व्हेनेझुएला येथे जाऊन वैद्यकीय व्यवसाय सुरू करेल. जनरल फ्रान्सिस्को मिरांडा हे व्हेनेझुएला येथे मोठे अधिकारी.. ते यासाठी जेम्सला मदत करणार होते.

पुरूष वेष त्यागून जेम्स ला नॉर्मल स्त्रीचे जगणे सुरू करता येणार होते..

मात्र ह्याचे शिक्षण पूर्ण होईपर्यंत इकडे महाभारत घडले होते. व्हेनेझुएला मध्ये स्वातंत्र्याचे वारे वाहू लागले.. त्यात मिरांडाचा सक्रिय सहभाग होता. लोकांनी त्यालाच नेता म्हणून निवडलेले होते. लढा यशस्वी झाला. दीड दोन वर्ष मिरांडा तेथील “हुकुमशहा” झाला. मात्र स्पेनने व्हेनेझुएला ताब्यात घेतले आणि मिरांडाला अटक झाली. जेम्स बॅरीचे भविष्य टांगणीला लागले.

जेम्सकडे आता एकच पर्याय.. पुरुष अवतार सुरू ठेवणे..

शिक्षण पूर्ण करून त्याने सैनिकी नोकरी पकडली. वैद्यकीय तपासणी आवश्यक नाही अश्याच पोस्टसाठी प्रयत्न करण्यात हशील होता. हॉस्पिटल सहायक म्हणून जॉईन झालेला जेम्स प्रमोशन वर प्रमोशन मिळवत इन्स्पेकटर जनरल म्हणून रिटायर झाला. तेव्हा ब्रिटिश वसाहती जगभर पसरल्या होत्या. नोकरीच्या निमित्ताने जेम्सचे पण भरपूर फिरणे झाले.