मोबाईलवर कॅलेंडर आले पण तरी महाराष्ट्राचं एकच म्हणणं, “भिंतीवरी कालनिर्णय असावे !”

आजकाल तंत्रज्ञान दिवसेंदिवस विकसित होत चाललयं. एकेकाळी वाट बघायला लावणाऱ्या पोस्टाच्या पत्राची जागा इंस्टंट मेसेजिंग अॅपनं घेतलीये, घोडागाडी, बैलगाडी पासून सुरू झालेला प्रवास विमानानं करायला लागलेत, एवढंच काय तर माणूस आता यानानं मंगळावर, चंद्रावर जाऊन पोहोचलाय. मात्र, यातपणं काही गोष्टी जूनं ते सोनं सारख्या आजही आपल्या जागा टिकवून आहेत. त्यातलचं एक म्हणजे कालनिर्णय.

भविष्य मेन्यू आरोग्य ज्ञान उपयुक्त साहित्य प्रत्येक पान 

पंचांग सोपे सुमंगल स्वभावे 

भिंतीवरी कालनिर्णय असावे 

कालनिर्णयची हि टॅग लाईन आपल्या पैकी प्रत्येकाला पाठ असते.

जयंतराव साळगावकर यांनी जेव्हा सर्वसामान्यांच्या सोयीसाठी पंचांगाला कॅलेंडरमध्ये बदलण्याविषयीची आपली कल्पना व्यक्त केली तेव्हा सर्वांनी त्यांची खिल्ली उडविली. मात्र, जयंतराव त्यांच्या कल्पनेवर ठाम राहिले. ते आर्थिक जोखीम घेण्यास तयार होते.

त्यांना माहित होते की, कॅलेंडर विक्री करणे ही एक वेगळी आणि अनोखी कल्पना आहे, कारण 1970 च्या दशकात ते फूकटचं मिळायचं.

मुंबईत राहणारे जयंतराव साळगावकर दहावी पास होते. त्यांनी ज्योतिषशास्त्रीय ज्ञान आणि प्रिंटींगमधल्या आपल्या कौशल्यांचा वापर करुन 2600 रुपयांची गुंतवणूक केली आणि 1973 मध्ये आपल्या दिनदर्शिकेच्या प्रती बनवल्या. एक वेगळा दृष्टिकोन आणि दृढनिश्चयासोबत ते विक्रेत्यांकडे आपली कॅलेंडर विकण्यासाठी गेले, परंतु कोणीही त्यांना अडवान्स दिला नाही. पण जयंतराव थांबणाऱ्यातले कुठे होते, त्यांनी तर भारताच्या कॅलेंडर सिस्टीममध्ये क्रांतीचा आधीच अंदाज घेतला होता.

आज जर 2021 बद्दल बोलायचे झाले तर, भारतात 1.8 कोटी घरात जयंतरावांच्या ‘कालनिर्णय’ दिनदर्शिकेचा वापर केला जातो. जे मराठी, इंग्रजी, गुजराती, हिंदी, कन्नड, तामिळ आणि तेलगू अशा सात भाषांमध्ये उपलब्ध आहेत.

जगातील सर्वात मोठे प्रकाशन होण्याव्यतिरिक्त आणखी एक गोष्ट कालनिर्णयला वेगळे बनवते आणि ते म्हणजे आपण या कॅलेंडरसोबत बरीच माहिती मिळवू शकता. गृहिणी, शेतकरी, विद्यार्थ्यांपासून ते दुकानांपर्यंत प्रत्येकजण या कॅलेंडरचा वापर करतो. 1996 मध्ये या कॅलेंडरची ब्रेल आवृत्तीही सादर केली गेली होती.

आजच्या स्मार्टफोनच्या जमान्यात सुद्धा महाराष्ट्रातल्या कित्येक घरांत या कॅलेंडरचा 3 दशकांपेक्षा अधिक काळापासून वापर केला जातोय. अनेकजण या कॅलेंडरचा उपयोग प्रत्येक महिन्यात शुभ दिवस, सण, उपवास तारखा इत्यादींसाठी करतात. तसचं बऱ्याच मध्यमवर्गीय घरांत त्यावर दूधवाल्याचा कामवाल्या बाईचा खाडा मांडला जातो. तर काही जण महत्त्वाच्या गोष्टी, नोंदी, नातेवाईकांचे वाढदिवस तारखेनुसार लिहतात.

जयंतरावांचा मुलगा आणि कंपनीचे व्यवस्थापकीय संचालक जयराज एकेठिकाणी म्हणतात की,

“ बाईक खरेदी करणे असो, नवीन घरी किंवा नोकरीवर जायचे असेल, पैशांची गुंतवणूक, नवजात मुलाचे नामकरण किंवा लग्न असो, बहुतेक भारतीय कुटुंबे महत्त्वपूर्ण तिथी बघून निर्णय घेतात. त्यांच्या वडिलांना पंचांगाचे महत्त्व माहित होते, जयवंतरावांनी पाहिले होते की, संस्कृत ग्रंथ समजून घेण्यासाठी त्यावेळी केवळ पंडित किंवा ब्राह्मण समुदायाकडेच अधिकार होता . आजच्या तारखेमध्ये, दिनदर्शिकेत शुभ वेळा आणि मिनिटांचा उल्लेख करणे फार मोठी गोष्ट असू शकत नाही, परंतु त्यावेळी कोणीही हे करत नव्हते. यामुळेच कालनिर्णय (काल + वेळ; निर्णय = निर्णय) अस्तित्त्वात आले. ”

कालनिर्णय लाँच करणे एक अवघड काम होते, परंतु अनेक दशकांपासून ते तसेच कायम ठेवणे तितकेच आव्हानात्मक होते, विशेषत: जेव्हा देशात इंटरनेटचे आगमन झाले. कॅलेंडर सहज लुप्त होऊ शकले असते, परंतु साळगावकर कुटुंबीयांनी ते चालू ठेवण्यासाठी तंत्रज्ञान आणि नवकल्पना वापरल्या.

या कामात आता जयराजसोबत त्यांची मुलगी शक्ती (तिसरी पिढी) देखील आहे. कालनिर्णयचा इतिहास दिनदर्शिकेपेक्षा अधिक आहे . बिजनेस स्कूलमध्ये हे एक प्रभावी केस स्टडी बनू शकते. एक मनुष्य ज्याने प्राचीन मक्तेदारी प्रथा मोडण्याची आणि आधुनिक समाधानासह पंचांगाचे सार राखून ठेवले.

2000 वर्ष जुनी प्रणाली सुलभ करणे :

जयंतराव लोकसत्ता या प्रादेशिक वृत्तपत्राबरोबर क्रॉसवर्ड कंपाईलर म्हणून काम करत होते आणि कालनिर्णय सुरू करण्यापूर्वी ते लॉटरीच्या व्यवसायात गुंतले होते, जो यशस्वी होत नव्हता. पत्रकारांशी मैत्रीपूर्ण संबंधांमुळे त्यांनावया निर्णयाबद्दल माहिती पोहोचविण्यात मदत झाली.

जयंतराव यांच्या म्हणण्यानुसार, टायपोग्राफरची नेमणूक करणारी ही पहिली कंपनी होती. तसेच, 70 च्या दशकात राज्यात कलर स्कॅनर मिळविणारी देखील ही पहिली कंपनी होती. सामग्रीव्यतिरिक्त, संस्थापक कागदाच्या गुणवत्तेबद्दलही खूप जागरूक होते. प्रिंटींगसाठी जाण्यापूर्वी कागदपत्रे एक महिन्यासाठी हवेत ठेवली जात. कागदाचे छेदन रोखण्यासाठी आणि ते फाटण्यापासून वाचण्यासाठी त्यांनी विशेष मशीनची रचना केली. रिबनसाठी एक पेटंट रंग वापरला जातो, ज्याद्वारे तो भिंतीवर टांगला जात होता.

त्यांनी पाच लोकांबरोबर या कामाची सुरूवात केली जे डिझाईनिंग, प्रिंटींग ते वितरण या सर्व गोष्टी करत. कालावधी ग्रेगोरियन आणि भारतीय कॅलेंडरचे मिश्रण होते. ते अधिक आकर्षक करण्यासाठी त्यांनी अंदाज, साहित्यिक लेख, पाककृती आणि बरेच काही जोडले.

कालनिर्णय सुरू केले तेव्हा जयराज  फक्त 17 वर्षांचे होते.

संस्कृतमध्ये पंचांग म्हणजे” पाच अंग “- तिथी, नक्षत्र, राशी, योग आणि करण. पंचांग वेळ मोजतो आणि पाच अंगांच्या दरम्यानची घाटिका आणि पाली नामक अंतर दर्शवितो. स्कॉलर या विभाजनांचे तास आणि मिनिटांत रूपांतर करतात. 2 हजार वर्ष जुन्या यंत्रणेला 8 वी च्या विद्यार्थ्याच्या पातळीवर सोपे केले होते. दरम्यान, पान केवळ तारखांनी भरले जाऊ शकत नव्हते, म्हणून त्यात पाककृती आणि लेख जोडण्याचे ठरविले. ”

जयराज संपादक झाल्यानंतर दुर्गा भागवत आणि पु.ल. देशपांडे यांच्यासारख्या प्रसिद्ध लेखकांच्या लेखनाची मांडणी केली.

बाप – लेकाच्या या जोडीने कित्येक विक्रेत्यांकडे चकरा मारल्या आणि कॅलेंडरचे नमुने सोडत. जेव्हा सुरूवातीला विक्री नियोजित प्रमाणे झाली नाही, तेव्हा जयंतराव यांनी त्यांच्या पत्रकार मित्रांकडे पुनरावलोकन लिहिण्यासाठी संपर्क साधला. या पुनरावलोकने नंतर विक्रीला चालना दिली. एवढेच नाही तर त्यांना आपल्या ब्रॅण्डची बाजारपेठ करण्यासाठी जाहिरातदारही मिळाले.

जयराज सांगतात की, त्यांनी दुसऱ्या वर्षी 1974 मध्ये 25,000 प्रती विकल्या आणि आज वार्षिक 1.5 कोटीपेक्षा जास्त प्रती विकल्या जातात. त्यांची दीडशे लोकांची टीम प्रत्येक आवृत्तीसाठी मिनी- एनसाइक्लोपीडिया सारखे कॅलेंडर तयार करण्यासाठी महिन्यांपासून सखोल संशोधन करते. यातून ते कुठल्याही धर्माचा उपदेश करीत नाही तसंच कुठलाच फुकटचा सल्ला देत नसल्याचे त्यांनी स्पष्ट केले.

प्रत्येक घरातील एक भाग बनला

दरवर्षी, नवरात्रीच्या पहिल्या दिवशी कॅलेंडर प्रकाशित केले जाते आणि ते लगेच पुढच्या वर्षासाठी काम सुरू करतात. महिन्यांपासून, टीम कॅलेंडरमध्ये काय हवे आहे ते शोधण्यासाठी लोकांमध्ये सर्वेक्षण करते. ते नवीन ट्रेंड देखील यात सामाविष्ट करतात .

जयराज एक किस्सा आवर्जून सांगतात. 80 च्या दशकात जेव्हा एका प्राध्यापकाने त्यांना महत्त्वाच्या प्रसंगांना रंगासह किंवा प्रतीकांसह चिन्हांकित करण्याची कल्पना दिली. जेव्हा जयराज त्यांना भेटण्यासाठी गेले, तेव्हा ते श्रावणाच्या महिन्यातल्या उपवासाच्या तारखा पिवळ्या रंगात चिन्हांकित करताना पाहिले होते. आता ते वारकरी ध्वजांसह दिवसांचे प्रतीक सादर करतात.

जयराज सांगतात की, एका प्रसिद्ध पत्रकाराने त्यांचे प्रसिद्ध जिंगल ‘कालनिर्णय घ्या ना’ या कल्पनेला प्रेरित केले. परदेशात राहणाऱ्या भारतीयांनीही या दिनदर्शिकेत रस दाखविला. तेव्हा 1996 मध्ये कालनिर्णयची वेबसाइट सुरू केली गेली. प्रक्षेपणच्या पहिल्या महिन्यातच जगभरातील अनिवासी भारतीयांकडून कित्येक प्रतिसाद मिळाले. ”

दरम्यान, लोकांचा सल्ला ऐकणे आणि त्यांच्यानुसार त्यात बदल समाविष्ट करणे नेहमीच त्यांच्या अनुकूलतेत नव्हते. गेल्या या अनेक वर्षांत त्यांनी अनेक खटल्यांचा सामना केला. एका व्यक्तीने कंपनीविरूद्ध गुन्हा दाखल केला होता, कारण त्याला घरात मंदिराच्या शेजारी कॅलेंडरमध्ये चिकन रेसिपी लिहिले जाणे योग्य वाटले नव्हते.

साळगावकर कुटुंबीयांनी सामाजिक वर्ज्य आणि समस्यांविषयी लोकांना शिक्षित करण्यासाठी कॅलेंडरच्या विश्वासार्हतेचा वापर केला. 1980 च्या एका आवृत्तीत दूधाबद्दल लिहिलेले होते, ज्यात सांगितले की, आईचे दूध नवजात मुलांसाठी कसे सर्वोत्कृष्ट आहे. एक वर्ष एड्सशी संबंधित मिथकांबद्दल सांगितले गेले. अलीकडेच दिनदर्शिकेत मानसिक आरोग्याचा उल्लेख केला आहे.

जयराज यांची मुलगी शक्ती 2016 मध्ये या व्यवसायात सामील झाली. तिने सांगितले की, त्यांनी आरोग्य, विमा घोटाळे, सेंद्रिय शेतीपासून ते पौष्टिकतेपर्यंत लोकांना आवडत असलेल्या प्रत्येक गोष्टीचा सामावेश केला.

” जेव्हा सर्व काही डिजिटल होऊ लागले, त्यांनी लवकरच अॅप आणि वेबसाइट लाँच केली. बर्‍याच लोकांकडून प्रतिक्रिया आल्या की, इंटरनेट कॅलेंडरची जागा घेईल, परंतु ते एक पाऊल पुढे होते. “

त्यांनी आपल्या फायद्यासाठी सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मचा वापर केला आणि ग्राहकांशी थेट संपर्क साधला, प्रश्नांची उत्तरे दिली आणि त्यांचे अभिप्राय प्राप्त केले. त्यांनी वेबसाइट सामग्री अचूक आणि सोपी ठेवली. टीम नियमितपणे त्यांच्या हँडलवरील सामग्री अपडेट ठेवते.

साळगावकर कुटुंबातील जयराज आणि शक्ती व्यतिरिक्त, जयराजचा भाऊ जयेंद्र आणि त्याचा पुतण्या समर्थ यांनीही कंपनीच्या वाढीसाठी वर्षानुवर्षे नवीन समाधानासाठी काम केले आहे. त्याचा वार्षिक वाढीचा दर 10-12 टक्क्यांच्या दरम्यान आहे आणि गेल्या वर्षात त्याने साथीच्या आजारातही 50 कोटी रुपयांचा महसूल मिळविला आहे.

कोविड – 19 चा काळ त्यांच्याही कंपनीच्या इतिहासातील सर्वात अवघड काळ आहे, परंतु त्यांनीही घरून काम सुरू ठेवले आणि प्रत्येक कर्मचाऱ्याने कॅलेंडरसाठी आपला 100% वेळ दिला. यासाठी त्यांची मागील वर्षांची शिकवण आधीपासूनच मदत करीत आहे आणि ते 2022 च्या कॅलेंडरवर अधिक चांगल्या पद्धतीने कार्य करीत आहोत. शक्तीने सांगितले की, ते ग्राहकांना निराश करणार नाही, कारण त्यांच्यासाठी वेळ उत्पादन नाही, ही एक भावना आहे. ”

जयंतराव यांचे 2013 मध्ये निधन झाले. जयराज आणि शक्तीने हा संपूर्ण व्यवसाय कष्टाने सुरू ठेवला आहे आणि साथीच्या सर्वात कठीण काळात एकत्र काम करत आहेत.

हे ही वाच भिडू.

• काका-नाना चितळेंची जोडी सांगली जिल्हा कधी विसरणार नाही…
• हिंदूंचं कॅलेंडर : आत्ता कोणतं साल सुरूय? ६०२१, २०२० की १९४२
• रमजानमध्ये कोरोना लस घेतली तर चालते का? मुस्लिम समाजासाठी फतवा जारी करण्यात आलाय..