३०० वर्षांपूर्वी वारणेचा तह झाला होता, त्यानंतर आता सातारा-कोल्हापूर गाद्या एकत्र येत आहेत

शिवाजी राजेंचा १६८० साली रायगडावर आकस्मिक मृत्यू झाला. छत्रपती संभाजी महाराज आणि छत्रपती राजाराम महाराज हे त्यांचे दोन पुत्र. शिवाजी महाराजांच्या मृत्यूनंतर रायगडावर युवराज संभाजीराजेंनी राज्याभिषेक करवून घेतला आणि छत्रपतीची सूत्रे हाती घेतली. मराठा साम्राज्याच्या विनाशाची प्रतिज्ञा घेऊन दक्षिणेत आलेल्या औरंगजेबाशी लढताना संभाजी महाराजांचा मृत्यू झाला.

संभाजीराजेंसोबतच त्यांच्या पत्नी राणी येसूबाई आणि मुलगा शाहू यांनाही औरंगजेबानं कैद केलं होतं.

संभाजीराजेंच्या मृत्यूनंतर छत्रपतीपद आले धाकटे बंधू राजाराम महाराज यांच्याकडे. राजाराम महाराज काही काळ महाराष्ट्रात राहिले आणि नंतर त्यांच्या मागावर असलेल्या मुघलांना झुगारा देऊन ते आपल्या कुटुंबियांसह विश्वासू सैनिकांबरोबर पन्हाळ्यामार्गे जिंजीकडे गेले. तिथून ते महाराष्ट्र आणि जिंजीचा कारभार रामचंद्र पंत अमात्य बावडेकर, संताजी घोरपडे, धनाजी जाधव या सरदारांच्या यांच्या सहाय्याने चालवत होते.

तिथून ८ वर्षे राज्यकारभार चालवल्यानंतर १६९८ साली ते महाराष्ट्रात परतले आणि त्यानंतर पुढचे २ वर्ष ते महाराष्ट्रातच होते. १७०० साली वयाच्या ३० व्या वर्षी त्यांचा सिंहगडावर मृत्यू झाला.

छत्रपती राजाराम महाराज यांच्या मृत्यूनंतर त्यांच्या पत्नी महाराणी ताराराणी यांनी आपला मुलगा शिवाजी (दुसरे) यांना पन्हाळ्यास गादीवर बसवून स्वतः राज्यकारभार सुरू केला.

मात्र याच दरम्यान १७०७ साली औरंगजेबच्या मृत्यूनंतर आझमशाह याने दिल्लीच्या मार्गावर असता शाहू महाराजांची सुटका केली.

शाहू महाराजांच्या स्वराज्यातील आगमनामुळे राजकारणाला नवी कलाटणी मिळाली.

शाहू मोगली छावणीत सोळा-सतरा वर्षे राहून आल्यामुळे त्यांना राज्यकारभाराचा अनुभव नव्हता. मात्र बाळाजी विश्वनाथ पेशव्याच्या प्रयत्नामुळे पातशाहीकडून त्यांना स्वराज्य, चौथाई व सरदेशमुखीचे हक्क मिळाले. त्यांच्या पाठबळावर शाहू अहमदनगरमार्गे सातारला येत असताना, १७०७ साली भीमेकाठी खेड येथे ताराबाई त्यांच्या विरोधात उभ्या राहिल्या.

मात्र शाहू महाराज साताऱ्यास आले आणि त्यांनी छत्रपती म्हणून राज्याभिषेक करवून घेतला. यानंतर ताराराणींच्या पक्षातले एकेक सरदार बाहेर पडून तिकडे जाऊन मिळू लागले. यामुळे शाहू महाराजांचं पारडं अधिकाधिक जड होऊ लागलं. अखेर धनाजी जाधव शाहूंच्या पक्षात गेल्यानंतर सर्व परिस्थिती पालटली.

शाहू महाराजांनी ताराराणींच्या ताब्यातील पन्हाळ्यावर हल्ला केला. त्यानंतर ताराराणी काही काळ रांगणा किल्ल्यावर गेल्या. आणि अशा पद्धतीने १७०८ साली छत्रपती शाहू महाराजांची साताऱ्यात सत्ता स्थापन झाली. 

काही काळानंतर ताराराणी यांनी पन्हाळा, विशाळगड पुन्हा जिंकून घेतले आणि १७१० साली कोल्हापूर राज्याचा पन्हाळ्यावरती पाया रचला. त्यामुळे एका स्वतंत्र राज्याची निर्मिती झाली.

त्यामुळे स्वराज्यात सातारा आणि कोल्हापूर अशी दोन राज्य तयार झाली.

पुढचे जवळपास ४ वर्ष हीच स्थिती काय होती. मात्र १७१४ साली राजाराम महाराज यांची दुसरी पत्नी राजसबाई आणि त्यांचे पुत्र संभाजी (दुसरे) यांनी अचानक ताराराणींना बाजूला केलं आणि राज्यकारभार हातात घेतला. सोबतच ताराराणी आणि शिवाजी (दुसरे) यांना पन्हाळगडावरच नजरकैदेत ठेवण्यात आलं. याच नजरकैदेत शिवाजी (दुसरे) यांचा १७२७ साली मृत्यू झाला.

दुसरे शिवाजी यांच्या मृत्यूनंतर महाराणी ताराराणी साताऱ्याला शाहू महाराजांच्या आश्रयाला गेल्या.

अखेरीस १७३२ साली शाहू महाराज आणि कोल्हापूरचे संभाजी (दुसरे) यांच्यामध्ये वारणेचा तह झाला. या तहानुसार वारणा नदीच्या उत्तरेस शाहू महाराज यांचे सातारा संस्थान आणि दक्षिण संभाजी यांचे कोल्हापूर संस्थान अशा दोन राजगाद्या तयार झाल्या.

१. सातारची गादी :

शाहू महाराज यांना कोणतेही अपत्य नव्हते. त्यामुळे साताऱ्याच्या गादीला शाहू महाराजांनंतर वारस नसल्याचे चित्र महाराणी ताराबाई यांना स्पष्ट झाले. त्यामुळे त्यांनी रामराजा (राजाराम दुसरे) हा आपला नातू आहे, आणि थोरल्या छत्रपती शिवाजी महाराजांचा थेट वंशज आहे. असे सांगून त्यांना सत्तेवर बसवण्यास शाहू महाराज यांना तयार केलं.

पुढे १७४९ साली शाहू महाराजांच्या निधनानंतर रामराजे साताऱ्याच्या गादीवर आले. मात्र रामराजे काही काळानंतर पेशव्यांच्या सल्ल्यानुसार वागत असल्याचं लक्षात आलं आणि महाराणी ताराराणी यांनी रामराजाला १७५० साली तो खरा वारसदार नसल्याचं सांगत कैदेत टाकलं आणि स्वतः साताऱ्याच्या गादीचा कारभार हातात घेतला.

मात्र पेशव्यांनी सैन्यबळाचा वापर केल्यावर पुन्हा सोडून देखील दिला. अशातच १७६१ साली महाराणी ताराराणी यांचा साताऱ्यातच मृत्यू झाला. पुढे १७७७ साली रामराजे यांचा देखील मृत्यू झाला. त्यांनी शाहुराजे (दुसरे) यांना दत्तक घेतलं होतं. प्रतापसिंह महाराज हे त्यांचे पुत्र होते.

१८१८ साली मराठा साम्राज्य संपुष्टात आलं. पण साताऱ्यामध्ये प्रतापसिंहांना नव्याने राजपदावर स्थानापन्न करण्यात आलं. २५ सप्टेंबर १८१९ मध्ये इंग्रज शासन आणि प्रतापसिंह यांच्यामध्ये करार झाला. पुढे सप्टेंबर १८३९ मध्ये प्रतापसिंह यांना इंग्रजांनी पदच्युत केले. त्यानंतर ते वाराणसीला जाऊन राहिले.

प्रतापसिंह यांच्यानंतर त्यांचे भाऊ आप्पासाहेब म्हणजेच शहाजीराजे साताऱ्याच्या गादीची सूत्रं सांभाळू लागले. पुढे १८४९ साली साताऱ्याचे राज्यच खालसा झाले. याच भोसले घराण्याचे सध्या उदयनराजे भोसले थेट वंशज आहेत.

२. कोल्हापूर गादी : 

वारणेच्या तहानंतर संभाजीराजे (दुसरे) कोल्हापूरचा कारभार पाहत होते. मात्र अपत्य नसल्यामुळे त्यांनी शिवाजी (दुसरे) यांना दत्तक घेतले होते. हे शिवाजी (दुसरे) १७६२ ते १८१३ असे जवळपास ५१ वर्षे कोल्हापूरच्या गादीवर होते.

त्यानंतर पुढचे २५ वर्ष म्हणजे १८३८ पर्यंत संभाजी महाराज आणि शहाजी महाराज या दोन भावांनी कोल्हापूरची गादी सांभाळली.

त्यानंतर शहाजी महाराज यांचे पुत्र शिवाजी (तिसरे) यांनी १८६६ पर्यंत कोल्हापूरच्या गादीचा राज्यकारभार केला. त्यांनी राजाराम महाराजांना यांना दत्तक घेतले. हे राजाराम महाराज १८७० साली इटलीमध्ये वारले. मात्र त्यांनाही पुत्र नसल्यामुळे शिवाजी (चौथे) यांना दत्तक घेण्यात आले. त्यांचा १८८३ साली मृत्यू झाला.

शिवाजी (चौथे) यांच्या मृत्यूनंतर कागलकर घाटगे घराण्यातून यशवंतराव यांना दत्तक घेण्यात आलं. तेच आज सर्वत्र राजर्षी शाहू महाराज म्हणून ओळखले जातात.

राजर्षी शाहू महाराज यांचं १९२२ साली निधन झाले. त्यांच्यानंतर त्यांचे पुत्र राजाराम महाराज कोल्हापूरच्या गादीवर आले. १९४० पर्यंत त्यांनी कोल्हापूरचा राज्यकारभार सांभाळला. त्यानंतर १९४६ पर्यंत शिवाजी हे कोल्हापूरचे राजे होते. ते साताऱ्याच्या भोसले घराण्यातून दत्तक आले होते.

त्यांच्यानंतर देवास संस्थानच्या पवार घराण्यातून शहाजी (दुसरे) दत्तक आले. १९८३ साली त्यांचा मृत्यू झाला. त्यानंतर नागपूरकर भोसले घराण्यातून दत्तक आलेले शाहू महाराज (दुसरे) यांनी पुढील धुरा सांभाळली आहे.

याच शाहू महाराज (दुसरे) यांचे संभाजीराजे आणि मालोजीराजे हे दोन पुत्र आहेत.

इतिहासात कोणत्या मुद्द्यावर या दोन्ही गाद्या कधी एकत्र आल्या आहेत का? 

सध्या ज्या पद्धतीने मराठा आरक्षण प्रश्नावर या दोन्ही गाद्यांच्या एकत्र येण्याबाबत चर्चा सुरु आहेत, त्या पद्धतीने या आधी कधी कोणत्या मुद्द्यावर सातारा आणि कोल्हापूर गाद्या एकत्र आल्या होत्या का?

याबाबत बोलताना जेष्ठ इतिहासकार इंद्रजित सावंत यांनी ‘बोल भिडू’शी बोलताना सांगितलं की,

वारणेचा तह हा या दोन्ही गाद्यांच्या राजकारणाला कलाटणी देणारा होता. या तहापूर्वी या दोन्ही गाद्यांमध्ये कमालीचा संघर्ष होता, टोकाची मतभिन्नता होती. हक्कांवरून अनेक लढाया झाल्या.

पण तहानंतर संपूर्ण चित्र पालटलं. स्वतः शाहू महाराज संभाजी महाराजांना साताऱ्याला घेऊन आले. एकाच अंबारीत दोघेही बसून गेले. त्यानंतर संभाजी महाराज अनेक दिवस इथं राहिले देखील. यानंतरचं मराठ्यांच्या दोन्ही गाद्यांमध्ये मधुर संबंधांना सुरुवात झाली. याचं तहानंतर सातारा आणि कोल्हापूर गाद्यांचे कधीही वाद झालेला नाही. तसे कोणतेही पुरावे आढळून येत नाहीत.

आजच्या उदयनराजे  आणि संभाजीराजे यांच्या वेगळेपणाला या सगळ्या संघर्षाच्या इतिहासाची काही पार्श्वभूमी असू शकते का?

याबाबत बोलण्यासाठी ‘बोल भिडू’ने जेष्ठ इतिहासकार पांडुरंग बलकवडे यांच्याशी संपर्क साधला असता त्यांनी या विषयाबद्दल बोलण्यास स्पष्ट नकार दिला.